معماری سلجوقی

عصر سلجوقی به لحاظ شکل گیری و تحول معماری ایرانی و اسلامی از ادوار مهم تاریخ فرهنگی ایران است. از ان جا که سلاجقه پس از یک دوره تغییر و تحول به ثبات سیاسی دست یافته و حکومتی پهناور و مرکزیت گرا ایجاد کردند، فضا برای گردهمائی هنرمندان و ایجاد اثار ارزنده هنری مهیا شد. در نتیجه، سلجوقیان چادرنشین به احداث ساختمانهای عظیم و آغاز زندگی شهری روی آوردند. پادشاهان سلجوقى پشتیبان دانشمندان و شاعران و مورخان و جغرافیا نگاران هم بودند. آنها اصفهان را پایتخت قرار داده و این شهر را که سالها پیش تر از سلجوقیان، کانون بازرگانى و صنعت و هنر بود ، با آثار فاخر معماری تزئین نمودند. البته، توجه به هنر معماری، مدیون پشتیبانی اشرافیت و وزیران ایرانی نیز بود که با ساخت ابنیه عالی رفعت ، به توسعه این هنر کمک کردند. در ابتدا به نظر می رسد معماری سلجوقی تقلیدی از هنر معماری غزنوی می باشد، ولی چنین نیست. زیرا سبک معماری سلجوقی با اسلوب خاص ابتکاری و زیبایی فراوانش از معماری پیشین متمایز است. در حقیقت، این سبک معماری سبکی منحصر به فرد است که به واسطه عظمت و وسعت ساختمانها و شکوه ظاهری آنها و به کارگرفتن آرایه های تزیینی گوناگون به ویژه در  سر در ساختمانها با سایر سبکها تفاوت های چشمگیری پیدا کرده است. همچنین،  از بزرگ ترین نوآوری های موجود در بناهای عهد سلجوقی، تزیین دیوارها با گچبری یا کاشیکاری است. جایئ که هزینه ساخت اجازه می داد، استفاده از کاشی گران قیمت و جایئ که بودجه کفاف نمی کرد، از گچ و ساروج ارزان بها !  از انواع ابنیه ساخته شده در این دوره می توان به مساجد ، آرامگاه ها ، برج های استوانه ای ، مدارس علمیه  و.. اشاره داشت.

معماران خوش ذوق و چیره دست عهد سلجوقی، برای مساجد حیاط وسیعی در وسط ساختمان طراحی کردند که طاق های مسقف را در بر می گرفت و در هر طرف حیاط ، ایوانی احداث شده و در دو طرف آن تالاری برای اقامه نماز ساخته می شد. ترکیبی بدیع و دلنشین که نمونه آن را در مسجد کوچک شهر زواره در استان اصفهان می توان دید که حدود سال 520 قمری ساخته شده است. هم چنین، اسلوب ساخت مساجد با چهار ایوان دنبال شد که به دلیل دشواری ساخت آن، فقط در شهرهای بزرگ قابل رویت بود . تبدیل طاق های هلالی شکل به سلسله گنبد های کوچک در برخی مساجد، حاکی از پیشرفت هنر سقف سازی بود، هر چند گاهی در نگهداری گنبدها از پایه های هشت ضلعی به جای دیوار استفاده می شد.

از بزرگ ترین آثار معماری اسلامی و مهم ترین آنها در ایران عهد سلجوقی، می توان به مسجد جامع اصفهان اشاره کرد که توصیف آن ، نیازمند دفتری مستقل و جامع است.  بر این مسجد گنبدی قرار دارد که قطر داخلی آن بیش از ده متر نیست و اندازه کاملاً با اندازه گنبد کاملی که مهندسان پس از کشف اصول پیشرفته ریاضی نیوتن مشخص کردند، مطابقت دارد، این یعنی که گنبد کامل و جامع مسجد جامع اصفهان، مبتنی بر اصول ریاضی مربوط به شش قرن پیش از زمان ایزاک نیوتن است و این افتخار بزرگی برای معماری سلجوقی به شمار می رود. نقشه مسجد پایه‏اى شد براى ساختمان مساجد دیگر ایران. حیاط و ایوان‏هاى مسجد در زمان سلجوقیان و کاشى‏هاى شگفت انگیز و زیبایش که دیوارها و طاقها را پوشانیده ، به دست هنرمندان ادوار بعدى ساخته شده است. لذا نسل‏هاى بسیارى از هنرمندان و معماران مسجد جامع اصفهان را دگرگون و مرمت نموده اند. ساخت گنبد بزرگ آجرى مسجد به سال 473 و به فرمان خواجه نظام الملک توسی وزیر صورت پذیرفته است. در سال 481 یکى از رقیبان نظام الملک ، به تاسی از خواجه ، گنبدى فروتر ساخت که آن نیز در خور اعتناء است. اتاقهای جنوبى و شمالى زیر گنبدهاى مذکور ، گرچه رنگ آمیزی نشده اند ، اما به جهت استحکام و سادگی ، شاهکار معمارى اند. با این همه، بناهای دیگر ساخته شده در عهد سلاجقه بزرگ، بی اهمیت و کم تلالو نیستند. مثل مسجد محمود شاه گلپایگان، مسجد جامع اردستان ، مسجد دماوند و..نیز برج معروف طغرل در شهر ری ، مدرسه نظامیه بغداد که خود از نظر جلال و شکوه برتر از سی مدرسه ای بود که در آن زمان در بخش شرقی بغداد وجود داشت. مدارسی که از هر کاخ مجلل و مرتفعی با شکوهتر بودند.