محبوبیت حجاز برای مسلمانان، سبب شده است تا در طول تاریخ اسلام، مسلمانان، از هر طایفه و نژاد، به آن علاقه مند شده و بر آن باشند تا یک تصور جغرافیایی درست از آن در اذهان خویش داشته باشند. به دست آوردن این تصور، زمینه فراهم آمدن نوعی معرفت جغرافیایی را نسبت به این دیار در میان بیشتر فرهنگ های عربی و غیر عربی در نقاط مختلف عالم اسلام از شرق اسلامی نا غرب آن فراهم کرده است.
ایرانیان و به طور وسیع تر، جماعت فارسی زبان نیز که زبانشان پس از عربی دومین زبان جهان اسلام بوده و هست، در زمینه های ادب و تاریخ حرمین و جایی که آن را دیار عرب می خواندند، تلاش هایی داشته اند. آن چه آنان را به این تلاش واداشته وجود نوعی پیوند دینی و عاطفی با حرمین شریفین بوده و به همین جهت، آنچه در فارسی در باره حرمین نوشته می شده، در همین چهارچوب، یعنی فضای دینی و عاطفی این شهر بوده است. این فضا انگیزه شناخت دیار عرب را در آنان پدید آورده و زمینه را برای نوعی «حجازشناسی» در متون جغرافیایی و تاریخی پدیده آمده میان ایرانیان، فراهم کرده است.
در اینجا سه یادآوری لازم است:
1- میراث علمیِ دانشِ جغرافی در دنیای اسلام، گاه توسط مؤلفان حوزه ایرانی، گاه توسط مؤلفان ساکن در حوزه عربیِ مرکزی و
زمانی هم توسط نویسندگانی از حوزه مغرب اسلامی پدید آمده است; نویسندگانی مانند ابوزید بلخی (تولد در حدود 235 و زنده تا حوالی 308)، ابواسحاق فارسی اصطخری (نویسنده «المسالک و الممالک» که حوالی سال های 318 ـ 321 تألیف شده) و ابوعبدالله جیهانی و نویسنده مجهول کتاب «حدود العالم» (احتمالا از اهالی جوزجان، و تألیف شده در حوالی سال 372) در حوزه ایران، و کسانی مانند ابن واضح یعقوبی (نویسنده کتاب «البلدان» و ابن حوقل (نویسنده «صورة الارض» که در میانه قرن چهارم تألیف شده) و مسعودی و قدامة بن جعفر در حوزه عربی مرکزی و مقدسی در غرب اسلامی می زیستند. بنابراین، دانش جغرافیِ اسلامی، با همراهی کاوشگرانی از سراسر جهان اسلام، از شرق تا غرب، در دامن تمدن اسلامی رشد کرد.
2- آثار جغرافیِ کلاسیک، از نوشته های بلخی و اصطخری آغاز می شود و به کتاب پر ارج «احسن التقاسیم» مقدسی، که حاصل روندی طولانی در نگارش های جغرافیایی منظم است، پایان می پذیرد. بعدها و همان زمان، صورت های دیگری هم از دانش جغرافی پدید آمد که البته نمی توان آنها را جزو آثار کلاسیک در علم جغرافیا به حساب آورد. تواریخ محلّی; مانند «تاریخ جرجان»، «اخبار اصبهان» و «التدوین فی اخبار قزوین»، که بخش عمده ای از آن ها اطلاعات جغرافی است، در این شمار است. سفرنامه ها را هم می توان در همین ردیف به حساب آورد.
گفتنی است که دانش جغرافی از علم منازل برای طی کردن راه ها (برای برید یا حج) آغاز شد و کم کم به استقلال رسید.
3- بسیاری از منابع جغرافیایی قدیم، تألیف مؤلفان ایرانی است که آنها را به عربی یا فارسی می نگاشتند. حتی برخی از آن ها که عربی بود، در همان روزگار قدیم به فارسی هم درآمد. این درآمیختگی به حدی بود که در حال حاضر، به لحاظ تاریخی، روشن نیست که برای مثال، تحریر نخست کتاب «مسالک و ممالک» اصطخری، به عربی بوده و سپس به فارسی درآمده یا در اصل فارسی بوده و سپس عربی شده است. نیز حائز اهمیت است که بحث «راه حج» یکی از انگیزه های مهم برای پدید آمدن کتاب های جغرافی در دنیای اسلام بوده است. از سو دیگر، آن چه در منابع جغرافیِ قدیم فارسی و عربی تولید شده، در حوزه ایرانی، در رابطه با حجاز به ویژه حرمین شریفین است. بر مبنای این نگرش، مرکز زمین کعبه معظّمه و طبعاً مکه مکرّمه است. این مرکزیت، بیش از آنکه توجیه جغرافیایی داشته باشد، توجیه مذهبی دارد. در روایات، روز 25 ذی قعده به عنوان روز دحو الأرض نامگذاری شده و گفته می شود به معنای روزی است که زمین از زیر کعبه بسط یافت.
وقتی به لحاظ زمانی به قرون معاصر می رسیم ، منابع تازه ای در ادب ایرانی به دست می آید که برای شناخت دیار عرب به ویژه حجاز اهمیت زیادی دارد. از جمله در قرن سیزدهم هجری است که آثار فراوانی توسط زائران ایرانی در باره حجاز به خصوص حرمین شریفین نوشته شد.
برگرفته از مقاله مفصل رسول جعفریان در پایگاه Hawzeh.net
