روشن فکر کیست

واژة روشنفکر ، برگردان فارسی کلمه انگلیسی intellectual است. کلمه ای که خود ریشه در واژه لاتینی intellegere دارد و به طور تحت الفظی به معنای « خواندن میانه» است، یعنی توانائی خواندن میان امور واقع و ادراکات زندگی روزانه. همچنین، این کلمه به معنای شناختن و نیز به منزله شناخت فراگیری است که به مدد عقل نقاد از واقعیات فراتر می رود و کار خود را با پرسشگری آغاز می کند.

اما چه مفهومی در پس واژة ترکیبی روشنفکر نهفته که این چنین مصطلح شده و ترکیباتی چون روشنفکر دینی و روشنفکر بومی و غیره را به دنبال خود آورده است؟ حقیقت آن است که وجه بارز اندیشمندانی که در جنبش روشنگری  مشارکت داشتند، آن بود که این اندیشه وران، در پرتوی علوم جدید، قضایای فلسفی و اجتماعی و سیاسی و.. را روشنتر از گذشتگان می دیدند یا دست کم چنین گمان می کردند که نسبت به دیگر اقشار اجتماعی از آگاهی بیشتری برخوردارند و تعهدی در قبال جامعه خواب رفته دارند. این چنین اندیشه ورزانی را در فرهنگ مدرن ، Enlightened یعنی روشن شده توصیف کرده اند. اما این کلمه را نمی توان به روشنگر تعبیرکرد. چنان که در زبان فرانسه هم، این روشن شدگان را Lumieres می نامند که در برداشت اول، به معنا و مفهوم نور یا چراغ است، ولی معنای دیگر آن، شخص هوشمند یا داناست و منظور از روشنی هم چیزی جز روشنی اندیشه نیست.

نخستین روشن فکران ایرانی در انتقال دریافت های تازه خود از فرهنگ اروپایی به زبان فارسی، به تمایز میان روشن اندیشی و روشنگری توجه داشته اند. به همین جهت Lumiere فرانسوی و Enlightened انگلیسی را منور الفکر ترجمه می کردند. خاصه که منورالفکرهای ایرانی ،که نخستین افرادشان در دهة پیش از انقلاب مشروطه در افق این سرزمین  ظاهر شدند ، مانند همکاران اروپائی خود گمان می کردند که در برابر نوعی طرز تفکر تاریک و منسوخ و نوعی نظام حکومتی منحط و ستمگر سر به شورش بر داشته اند و لذا تنویر افکار یا روشنگری را وظیفه خود می دانستند. پس، کلمة جاری روشنفکر، در واقع صورت فارسی شده منور الفکر صدر مشروطه است که در پی تغییر ذائقه فارسی زبانان و ترجیح واژه های فارسی به جای عربی ساخته و منشأ و مبدأ آن به مرور زمان فراموش شده و هر کسی کوشیده است خود را روشنفکر معرفی کند.

جلال آل احمد بر این باور است که روشنفکر تعبیری است که نمی دانم کی و کجا و چه کسی آن را به جای intellectual گذاشته و این البته که ما به ازایی غلط، ولی مصطلح شده است. پس بگوئیم یک غلط مشهور کلمة intellectual در زبان های فرنگی از اصل intellectualis لاتین آمده که نوعی اسم مفعول است به معنای ترکیبی صفت مانند intelligere  مصدری است لاتینی که به معنی فهمیدن، درک کردن، یا هوشمندی، ناچار به جای intelligere که مصدری فارسی هوشمند یا فهمیده را می گذاشتیم. با توجه به مفهوم اجتماعی کلمه هدایت خاصی که در آن است، از رهبری و پیشوائی، بایست برگزیده یا فرزانه یا پیشاهنگ را به جای می گذاشتیم.

تلقی دیگر از مفهوم روشنفکر، مربوط به طرز تلقی روسی از مفهوم روشنفکری است. این تلقی، روشنفکر را به عنوان پیشتاز فکری و سیاسی جامعه می شناسد و به عبارت دیگر، برای آن نوعی رسالت و کارکرد هدایتگر قائل است. تعبیری که اساساً دربردارنده یک نگرش مارکیستی ـ روسی به مقوله روشنفکری می باشد . زیرا در روسیه ی سالهای بیداری یعنی میانه سده 19 میلادی، روشنفکر به اعضای محافلی گفته می شد که تعلق اصلی ایشان به حرفه تخصصی یا طبقه خود نبود. بلکه در آرمان ها و انگاره های معنی چون اعتقاد به انقلاب و مارکسیسم، همگونی و اشتراک داشتند. انقلاب بلشویکی 1917 ، پیامد مستقیم این فضای فکری بود و با گسترش جنبش های مارکیستی، این مفهوم از روشنفکری در اروپای غربی و سایر نقاط جهان رواج یافت و در ایران نیز از دوران مشروطه، باب شد. تلقی خاصی که هنوز هم در ایران پا برجاست.