تاریخ با نگاه مورخ مومن

ظهیرالدین مرعشی ( متوفی 893 ق ) نویسنده کتاب «تاریخ طبرستان» یک نویسنده بومی و مذهبی است که در آغاز کتابش در باره تاریخ محلی ، مقدمه ای در باره تاریخ نگاشته و دیدگاه خود را در باب دانش تاریخ بازگو کرده است. او می نویسد :

فبعد بدان اَیدَکَ اللّهُ تَعالى بِفَضله الکَریم که علم تواریخ از علوم ضروریه است. چنانک شاعر تعداد علوم ضروریه عربیه را در یک بیت ذکر کرده است:

        نحو و عروض و قافیه                 شعر و لغت، انشاء و صرف

        خط و معانی و بیان                    تاریــخ و عـلم اشتـقـاق

تا کسى بر احوال گذشتگان عالم واقف نشود، از فواید «العلم علمان: علم الأبدان و علم الأدیان» بی بهره و بی‏نصیب خواهد بود. زیرا که مسافران عالم و حاضران این دم بر سه قسم‏ اند: کقوله تعالى‏: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ». انبیاء و اولیاء خلاصه موجودات و برگزیده کاینات‏ اند از جمله سابق بالخیرات مى ‏باشند. و فرعونیان و نمرودیان و متابعان شیطان، ظالم نفس خوداند. کما قال جَل ذکره‏: «إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئاً وَ لکِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ». و سایر اهل عالم مقتصدانند که اگر صحبت اخیار اختیار کنند، ازجمله ابرار شوند و به ناز و نعمت جنان واصل گردند که‏ «إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِی نَعِیمٍ». و اگر در صحبت اشرار مواظبت نمایند، ازجمله فجار و اهل نار گردند که‏ «وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ». نعوذ باللّه من عذاب اللّه

و علم تاریخ مخبر و مبنى است از احوال طوایف ثلاثه. پس هرکه علم تاریخ را ضبط کند و بر اطوار سابق بالخیرات واقف گردد بداند که عمل خیر ایشان، ترک هواى نفسانى و لذات جسمانى است. مثل کم‏ خوردن و کم گفتن و ترک راندن شهوت کردن و متابعت شیطان رجیم نکردن و مضمون قول قائل کریم که‏ «وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى‏ فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ‏» را نصب العین گردانیدن است و این جمله موجب ازدیاد ایمان و صحت ابدان و رفع و دفع آلام و اسقام ایشان است.

- البته، هر چند بینش مذهبی ، این نوشته را تا حد زیادی تقدیرگرایانه نشان می دهد، اما بر درک نویسنده نسبت به ضرورت تاریخدانی و ارتباط این دانش با علوم تربیتی  و سایر دانشهای انسانی نیز صحه می گذارد.